Obrzędy przy sprawowaniu sakramentaliów

Ks. Alojzy Jougan

1. Pojęcie sakramentaliów. Łaska, wypływająca z ofiary krzyżowej, dostaje się ludziom nie tylko przez Sakramenty św., lecz także przez tak zw. sakramentalia. Sakramentalia są to obrzędy czyli czynności zewnętrzne, podobne do Sakramentów św. a ustanowione przez Kościół dla uproszenia łask i błogosławieństwa Boskiego dla ludzi i rzeczy (pospolicie same nawet przedmioty, uświęcone modlitwą Kościoła, zowią się sakramentaliami). Są one podobne do Sakramentów, bo mają znak widzialny, różnią się jednak od nich głównie tym: l. Sakramenty ustanowił sam Jezus Chrystus a sakramentalia Kościół; 2. Sakramenty działają mocą własną, od Chrystusa Pana im nadaną, a sakramentalia przez pośrednictwo i modlitwę Kościoła. Skutek przeto Sakramentów jest zawsze pewny i niewątpliwy, jeżeli przyjmujący nie stawia przeszkody łasce Boskiej, skutek zaś sakramentaliów zależy od pobożnego usposobienia tych, którzy z nich korzystają, jako też od zamiarów Opatrzności Boskiej; 3. Sakramenty są od Boga nakazane i potrzebne do zbawienia, sakramentalia zaś zaleca Kościół tylko jako pożyteczne i zbawienne; 4. Sakramenty sprawują łaskę daną dla dobra duszy, sakramentalia zaś przyczyniają się nie tylko do dobra duszy, lecz także i ciała, jeśli taka jest wola Boża.
 

2. Podział sakramentaliów. Sakramentalia dzielą się na: a) egzorcyzmy, b) błogosławieństwa i c) poświęcenia.

a) Egzorcyzmy są to zaklęcia, wygłoszone w formie rozkazu przez osoby duchowne ku temu upoważnione od Kościoła, aby od osób i rzeczy stworzonych oddalić lub powściągnąć szkodliwy wpływ złego ducha. Takie egzorcyzmy odbywają się np. przy Chrzcie św., przy poświęceniu wody itp. Obrzędy przy egzorcyzmach używane, i od dawnych czasów przez Kościół zatwierdzone, są w ogólności następujące: a) zaklęcia na Boga żyjącego, b) wezwanie imienia Jezus, c) powołanie się na Jego dzieło odkupienia i na sąd ostateczny, czekający szatana. Często dołącza się do egzorcyzmów niektóre czynności zewnętrzne, jako to: wkładanie rąk, znak krzyża, modlitwy i odczytywanie ustępów Pisma św.

b) Błogosławieństwa są to obrzędy i modlitwy, które Kościół zanosi w formie prośby dla wyjednania szczególniejszych łask i dobrodziejstw Boskich dla osób i tych rzeczy, które mają służyć do użytku ludzi dla dobra ich duszy i ciała. Tu należą np.: błogosławieństwo Najświętszym Sakramentem; znak krzyża św.; błogosławieństwo przy ślubie nowożeńców, dalej: pielgrzymów, chorych, umierających; błogosławienie: budynków, pokarmów, owoców, napojów itd. Błogosławieństwa dzielą się zatem na osobowe i rzeczowe. Wiele błogosławieństw rzeczowych jest przywiązanych stale do pewnych dni świątecznych w roku kościelnym.

c) Poświęcenia (konsekracje) są to czynności św. (modlitwy i obrzędy) w tym celu podjęte, by pewne osoby lub przedmioty przeznaczyć i poświęcić wyłącznie do służby Bożej. Główną część tych obrzędów stanowi zwykle namaszczenie św. olejami; dzieje się to np. przy konsekracji opata, ksieni; przy poświęceniu kościoła, ołtarza, naczyń eucharystycznych itp. Wiele błogosławieństw i poświęceń wywiera także ten skutek, że poświęcone przedmioty (przez tkwiącą w nich trwale moc nadprzyrodzoną a więc zbawienną) stają się rzeczami świętymi (res sacrae), a to w tym celu, by osoby, które ich będą używały, mogły doznać oczyszczenia z grzechów i uświęcenia; np. św. oleje, woda chrzcielna, poświęcone gromnice, medaliki, różańce, szkaplerze, krzyżyki. Takie rzeczy św. mogą mieć nawet przywiązane odpusty. Przedmiotów tak poświęconych nie powinno się przeto obracać do użytku powszedniego, lecz trzeba ich używać tylko do tego celu, dla którego zostały poświęcone od Kościoła.
   

3. Obrzędy przy sakramentaliach. Przy wszelakich sakramentaliach, które spełnia kapłan, odziany w komżę i stułę, w imieniu i powagą Kościoła katolickiego, odbywają się powszechnie następujące obrzędy: 1. Znak krzyża św. z wezwaniem Trójcy św.; 2. prośba o pomoc Boską (Adjutorium...); 3. szczegółowa modlitwa o łaskę dla osób i rzeczy, do których się błogosławieństwo odnosi; 4. pokropienie tej osoby lub rzeczy wodą święconą; 5. nadto przy niektórych zapalanie świec, okadzenie, a przy poświęceniach także namaszczanie olejem św. Poświęceń przedmiotów kościelnych, które wymagają namaszczenia olejem św., a zwłaszcza krzyżmem św., dokonywa sam biskup; inne spełnia kapłan już to na podstawie władzy kapłańskiej, otrzymanej przez Sakrament Kapłaństwa, już to na mocy szczególniejszego upoważnienia od biskupa.

4. Ważniejsze błogosławieństwa i poświęcenia.

1. Prymicje i sekundycje kapłańskie. Pierwsza Msza św., którą odprawia nowowyświęcony kapłan, ma z łac. nazwę Prymicji. Po skończeniu Mszy św. kapłan błogosławi krewnych i wszystkich zgromadzonych, kładąc swe ręce na ich głowy i czyniąc nad nimi wśród odpowiedniej modlitwy znak krzyża św. Po upływie 50 lat kapłaństwa odbywają się w podobny sposób sekundycje, a taki kapłan otrzymuje czcigodną nazwę jubilata.

2. Błogosławienie niewiasty po ślubie. Wedle przepisu Kościoła kapłan udziela nowozaślubionej niewieście błogosławieństwa przed ołtarzem, aby jej uprosić łaski Boskiej w stanie małżeńskim. W modlitwach stosownych prosi, aby Pan Bóg raczył jej i małżonkowi we wszystkim błogosławić, by ozdobieni cnotami chrześcijańskimi zdążali przez życie doczesne do wiecznego.

3. Błogosławienie matki z dziecięciem. Po chrzcie dziecięcia matka chrześcijańska, przynosi je za wzorem Najświętszej Panny Maryi do kościoła, aby je ofiarować Bogu i otrzymać błogosławieństwo kościelne. Otrzymawszy z rąk kapłana zapaloną świecę, matka klęka u drzwi kościoła, co oznacza, że chce wychować dziecię swe we wierze chrześcijańskiej i być mu zawsze wzorem cnoty. Kapłan pokrapia ją wodą święconą, odmawia psalm i, podawszy jej koniec stuły, wprowadza do świątyni na znak, że Kościół bierze ją w swą opiekę. Przyprowadziwszy ją do ołtarza kapłan odmawia nad klęczącą niewiastą modlitwę, aby Pan Bóg tę sługę swą wraz z jej dzieciątkiem po skończeniu życia doczesnego wieczną napełnił radością. Obrzęd ten zowie się pospolicie wywodem, tj. wprowadzeniem niewiasty do Kościoła.

4. Święcenie wody. Przy błogosławieństwach i poświęceniach Kościoła i w całym życiu chrześcijanina często używa się wody święconej. Obrzęd jej poświęcenia spełnia kapłan, zwykle w niedzielę, w ten sposób, że najpierw nad solą a potem nad wodą odmawia egzorcyzmy. Następnie modli się, aby Bóg wszystkim, którzy tej wody pobożnie używać będą, udzielił wszelakiego błogosławieństwa na duszy i ciele. W końcu wrzuca szczyptę soli do naczynia z wodą, miesza je razem, odmawia modlitwę, a w końcu skrapia ołtarz, siebie i obecnych. Woda jest znamieniem czystości, sól nieskazitelności, gdyż zachowuje ciała przed zgnilizną, a razem zmieszane ostrzegają chrześcijan, owszem chronią ich, przed zepsuciem grzechu. Chrześcijanie przeto trzymają wodę święconą w kropielnicach przy drzwiach mieszkań i nad łóżkiem, a skrapiając się nią często, zwłaszcza rano i wieczór, proszą Boga w uczuciu skruchy, aby ich od grzechów oczyścił i od wszelkiego niebezpieczeństwa duszy i ciała chronił.

5. Święcenie olejów św. Prócz pokropienia wodą święconą Kościół przy ważniejszych sakramentaliach, zwłaszcza zaś przy udzielaniu niektórych Sakramentów św., używa także namaszczenia św. olejami. Trzy są rodzaje św. olejów:

a) Krzyżmo św. służy do namaszczenia wierzchu głowy przy chrzcie św., czoła przy bierzmowaniu, rąk i głowy przy konsekracji biskupa, nadto używa go Kościół przy poświęcaniu kościołów, ołtarzy, dzwonów itp.

b) Olej katechumenów ma zastosowanie przy chrzcie św., przy kapłaństwie, przy namaszczeniu królów, przy poświęceniu wody chrzcielnej itp.

c) Olej chorych, używany przy Ostatnim Namaszczeniu i przy poświęceniu dzwonów.

Poświęcenia tych olejów św. dokonywa biskup, otoczony licznym orszakiem duchowieństwa, podczas Mszy św. we Wielki Czwartek. A mianowicie przed Pater noster poświęca olej chorych, po Komunii zaś krzyżmo św. i olej katechumenów. Przy tym poświęceniu tchnie biskup nad naczyniem zawierającym te oleje, a to samo powtarza 12 otaczających go kapłanów na znak łaski Ducha Świętego, spływającej przez namaszczenie tymi św. olejami. Nadto biskup przy poświęceniu każdego z tych olejów zanosi rzewne modlitwy do Boga. W nich wyrażone są szczegółowe prośby o zaspokojenie duchowych potrzeb, jakie mieć będą przyjmujący owe św. Sakramenty i poświęcenia, przy których właśnie przepisał Kościół namaszczenie św. olejami. Następnie tak biskup, jak towarzyszący mu kapłani, radosnym śpiewem witają te oleje św. i całują z uszanowaniem naczynia, w których się one znajdują. Tą ceremonią oddają hołd Duchowi Świętemu, sprawcy wszelkich łask i darów, tudzież wyrażają radość i wdzięczność Kościoła za ustanowienie św. Sakramentów, jako środków łaski.
   

6. Poświęcenie kościoła. Najdłuższe a zarazem najwznioślejsze obrzędy odbywają się przy poświęceniu kościoła. Przed rozpoczęciem budowy kościoła poświęca się kamień węgielny, oznaczony krzyżami a przedstawiający Jezusa Chrystusa, który sam się nazwał kamieniem węgielnym Kościoła. Kamień taki, już poświęcony, stanowi, jak sama jego nazwa wskazuje, podstawę całego budynku i umieszczony jest u spodu muru tam, gdzie się dwie ściany boczne schodzą, tj. u węgła. Po ukończeniu budowy biskup odbywa właściwe poświęcenie czyli konsekrację kościoła wśród rozlicznych, długich i wspaniałych, obrzędów tak zewnątrz jak wewnątrz świątyni. Ważniejsze z nich są: ustawienie namiotu z św. relikwiami zewnątrz kościoła, odmawianie łącznie z duchowieństwem psalmów i litanii, kilkakrotna procesja zewnątrz i wewnątrz murów kościelnych, skrapianie drzwi i ścian kościoła (tak zewnątrz jak wewnątrz) wodą święconą, namaszczenie krzyżmem św. głównych drzwi kościelnych i 12 krzyżów malowanych w górze dokoła ścian kościoła itd.
   

7. Poświęcenie ołtarza. Podczas poświęcenia kościoła (a niekiedy odrębnie od niego) odbywa się poświęcenie ołtarza. W tym celu poświęca biskup wodę gregoriańską, złożoną z wina i wody, soli i popiołu, a nazwaną tak dlatego, że sposób przyrządzania i użycia jej przepisał papież Grzegorz Wielki. Zmieszanie tych części składowych jest obrazem zjednoczenia się ludzi z Chrystusem przy ofierze Mszy św., odprawianej na ołtarzu. Wino i woda oznaczają naturę Boską i ludzką zjednoczoną w Chrystusie, popiół zaś i sól są wyobrażeniem człowieka, złożonego z ciała śmiertelnego i duszy nieśmiertelnej. Tą wodą biskup czyni następnie 5 krzyżów w 5 małych zagłębieniach płyty ołtarzowej (w kształcie krzyża, jedno w środku, 4 po rogach) i skrapia nią cały ołtarz obchodząc go 7 razy dokoła.

Potem namaszcza krzyżmem św. grób, tj. głębsze wydrążenie w płycie ołtarzowej (mensie), składa tam relikwie św. męczenników, następnie przykrywa je osobną płytką, ściśle przylegającą do brzegów wydrążenia grobu, a murarze spajają ją cementem ściśle z całym kamieniem czyli płytą ołtarzową. Tak samo nierozłącznie spaja się płytę ołtarzową z wierzchołkami 4 słupów, na których ona spoczywa jakby na podmurowaniu. Potem olejem katechumenów i krzyżmem św. namaszcza biskup 5 krzyżów na ołtarzu wyrytych i okadza ołtarz ze wszystkich stron. Następnie wkłada w namaszczone poprzednio zagłębienia owych 5 krzyżów po 5 ziarn kadzidła, a na nich umieszcza krzyżyki z cienkich stoczków. Te zapalone goreją razem z kadzidłem na przypomnienie, że serca ludzkie goreć powinny ustawicznie ogniem miłości Boskiej. W końcu służba czyści ołtarz, nakrywa go trzema obrusami lnianymi, stawia przedmioty, potrzebne do Mszy św., a głównie krucyfiks i świece, i na poświęconym świeżo ołtarzu odprawia się uroczyście pierwszą Mszę św.
   

8. Poświęcenie dzwonów. Jak wszelkie przybory kościelne, tak w szczególności dzwony otrzymują poświęcenie swemu przeznaczeniu odpowiednie, przy czym dostają zwykle imię jakiegoś Świętego. Obrzędy przy poświęceniu dzwonów, zbliżone bardzo do głównych obrzędów przy chrzcie św., zowią się pospolicie chrztem dzwonów.
   

9. Poświęcenie cmentarza. Cmentarz (łac. coemeterium) jako miejsce snu czyli spoczynku zmarłych chrześcijan, oczekujących zmartwychwstania, był zawsze przedmiotem troskliwości Kościoła i uważany był ustawicznie za miejsce poświęcone. Przeznaczeniem jego jest utrzymywać w pamięci chrześcijan i przedstawiać ścisłą łączność Kościoła cierpiącego z walczącym, tj. chrześcijan zmarłych z żyjącymi. Dlatego to odmiennie od pogan, którzy najczęściej ciała zmarłych palili, tak żydzi w Starym Zakonie, jak chrześcijanie, pomni wyroku Bożego w raju, oddawali ciała zmarłych ziemi z czcią jak największą. W dawnych czasach chrześcijanie grzebali je w podziemnych pieczarach (katakumbach). Następnie, gdy stanęły kościoły, grzebano zmarłych chrześcijan obok kościoła lub w jego podziemiach, w pobliżu ciał męczenników i w cieniu poświęconych murów kościelnych, skąd też dziedziniec kościelny zwał się pospolicie cmentarzem. Później ze względów zdrowotnych przeniesiono cmentarze z dala od mieszkań ludzkich, na miejsca otwarte, ale Kościół czuwał pilnie nad tym, by takie miejsca zachowały cechę religijną i nie pozwalał grzebać tam osób, które za życia nie należały do społeczeństwa chrześcijan. Dla uwydatnienia tej cechy Kościół cmentarze chrześcijańskie poświęca, kierując się tą myślą, że ciałom wiernych, poświęconym w sposób nadprzyrodzony na członki (mistycznego) ciała Chrystusowego i świątynie Ducha Świętego, należy się spoczynek nie w zwykłej, lecz w poświęconej ziemi, gdzie jakoby ziarna zasiane na roli bożej czekają przyszłego zmartwychwstania. Cmentarz poświęca się w ten sposób, że zapala się świece przed czterema krzyżami u przeciwległych stron cmentarza a jednym pośrodku, po czym biskup lub kapłan odmawia litanię do Wszystkich Świętych i pokrapia cmentarz wodą święconą, odmawiając równocześnie psalm 50.
   

10. Pogrzeb chrześcijański. Troskliwość o zmarłych chrześcijan, która skłania Kościół do oddania ich zwłokom czci należnej, przez grzebanie ich w ziemi poświęconej, każe dbać również, i to w wyższym jeszcze stopniu, o wieczny spokój duszy, rozłączonej z ciałem. Ta pieczołowitość stanowi główną pobudkę i istotę pogrzebu chrześcijańskiego. Przez pogrzeb rozumie się treść wszystkich obrzędów, przepisanych od Kościoła katolickiego przy grzebaniu zwłok chrześcijan. W języku Kościoła zowią się one, łącznie wzięte, z łac. egzekwiami. Opierają się zaś na tej prawdzie wiary, że skutkiem obcowania Świętych wierni na ziemi zostają w żywym związku z duszami cierpiącymi w czyśćcu i mogą im nieść pomoc przez modlitwę i inne dobre uczynki, a głównie przez błogosławieństwo Kościoła i ofiarę Mszy św. Obrzędy pogrzebowe przedstawiają głównie trzy działy: 1. pochód (procesja) ze zwłokami z miejsca żałoby do kościoła, 2. nabożeństwo żałobne w kościele przy zwłokach i 3. pochód ze zwłokami z kościoła do grobu.

1. W czasie oznaczonym kapłan udaje się na miejsce, gdzie w trumnie złożone są zwłoki zmarłego. Ubrawszy się w komżę i czarną stułę (także w czarną kapę), rozpoczyna obrzęd pogrzebowy tak zw. pobłogosławieniem zwłok. A mianowicie skrapia je wodą święconą i odmawia (śpiewa) 129 psalm De profundis, którego treść jest modlitwą błagalną duszy znajdującej się w czyśćcu o darowanie grzechów jeszcze nieodpokutowanych. Zwykle następuje potem trzykrotne Kyrie do Boga w Trójcy Świętej jedynego i Pater noster. Podczas tej modlitwy, którą obecni w cichości odmawiają, kapłan skrapia zwłoki wodą święconą (i okadza je). Ten obrzęd jest wyrazem czci, okazanej zwłokom, które przez Chrzest św. stały się niegdyś świątynią Ducha Świętego i miały uczestnictwo w boskiej naturze a przez przyjmowanie Najświętszej Eucharystii zostawały w ścisłym związku z uwielbionym Ciałem Chrystusa. Kapłan odmawia następnie, jako pośrednik między Bogiem a ludźmi, modlitwę Absolve o odpuszczenie duszy zmarłego grzechów popełnionych za życia i przyjęcie jej do wiecznej chwały.

2. Wedle zamiaru Kościoła powinno się ciało zmarłego nieść z domu żałoby bezpośrednio do kościoła. Taki też był zawsze zwyczaj pobożny od najdawniejszych czasów. Kapłan rozpoczynając pochód do kościoła śpiewa psalm 50 Miserere, którego treść wyraża, że dusza zmarłego poznaje teraz, po rozdzieleniu od ciała, grzech swój w całej wielkości i błaga Boga z tęsknotą o zbawienie, aby, wolna od dolegliwości czyśćca, mogła Boga wielbić wiecznie (Exsultabunt). Świece gorejące w rękach duchowieństwa, uczestników pogrzebu i u trumny, przyczyniać się mają nie tylko do podniesienia uroczystości pogrzebu, ale głównie powinny wyrażać, że zmarły przez Chrzest św. stał się światłem w Chrystusie; nadto mają uwydatnić prośbę Kościoła o "wieczną światłość" czyli zbawienie i szczęśliwość niebieską dla dusz zmarłych. Dzwony kościelne, towarzyszące żałobnym głosem pochodowi, mają zmarłego uczcić jako członka Kościoła a w sercach uczestników pogrzebu wywołać uczucia religijne, odpowiadające znaczeniu i powadze pogrzebu kościelnego. W kościele umieszcza się trumnę ze zwłokami na marach lub na katafalku i zaraz rozpoczynają się wigilie, tj. nabożeństwo kościelne na wzór pacierzy kapłańskich, (officium defunctorum), złożone z szeregu psalmów, lekcji i modlitw, za duszę zmarłego. Potem odprawia się Msza św. żałobna. Następnie odbywa się kondukt, począwszy od modlitwy Non intres... (Nie wchodź w sąd ze sługą Twoim, Panie...), w której kapłan jako pośrednik poleca zmarłego miłosierdziu Boga. Podobny treścią śpiew następny Libera... (Wyzwól mnie...) jest błagalnym wołaniem duszy zmarłego do Chrystusa Pana by w strasznym dniu sądu nie dał jej popaść w potępienie wieczne. Następuje wśród odpowiednich modlitw pokropienie i okadzenie trumny a w końcu śpiew antyfony: In paradisum... (Do raju...) z prośbą o przyjęcie duszy do raju niebieskiego, po czym wynoszą trumnę do grobu.

3. W pochodzie na cmentarz (do grobu) śpiewa się (bądź ciąg dalszy psalmu 50 bądź też) hymn Zachariasza: Benedictus... (Błogosławiony...). Na cmentarzu kapłan pokrapia grób wodą święconą, potem następuje Kyrie, modlitwa o miłosierdzie Boże, antyfona Salve Regina... (Witaj Królowo...) i Anioł Pański.

Przy pogrzebie zwłok dzieci (do 7 roku życia) używa kapłan stuły i kapy koloru białego a zamiast psalmów pokutnych śpiewa psalm pochwalny: Chwalcie dzieci Pana. Wyraża tym niewinność dzieci i radość duchową Kościoła z powodu zaliczenia ich w poczet zastępów niebieskich.
 
Ks. dr [Alojzy] Jougan, Liturgika Katolicka czyli Wykład Obrzędów Kościoła Katolickiego, Lwów 1899, ss. 102-110.

© Ultra montes (www.ultramontes.pl)
Cracovia MMIV, Kraków 2004

Powrót do spisu treści
Liturgika katolicka.
O świętych obrzędach liturgicznych